Rusland
Toen het Polytechnicum, zoals de Eidgenössische Technische Hochschule vroeger heette, als een van de eerste hoger-onderwijsinstellingen in Europa vrouwen begon toe te laten, trokken aan het begin van de jaren 1870 tientallen Russische meisjes naar Zürich om (meestal) medicijnen te studeren. Zij kwamen er in contact met de radicale Russische vluchtelingen die er al langer woonden, en toen zij op last van tsaar Alexander II in 1873 naar Rusland moesten terugkeren, begonnen zij zich daar actief in te zetten voor sociale rechtvaardigheid. Een aantal voormalige studentes van rond de twintig jaar oud vormde de clandestiene Alrussische Sociaal-Revolutionaire Organisatie, ook wel bekend als de Moskouse Kring. Zij probeerden socialistische ideeën in fabrieken te propageren, maar werden al snel gearresteerd en in 1877 berecht in wat het Proces van de Vijftig ging heten. Het was een poging van de regering de beklaagden te discrediteren, maar werkte averechts: met name Sof'ja Bardina (1852-1883) maakte met haar verdedigingsrede een diepe indruk en inspireerde tot navolging. Dat deze niet noodzakelijk vreedzaam was, demonstreerde Vera Zasoelitsj, die minder dan een jaar na het proces een aanslag op het hoofd van de Petersburgse politie pleegde.
De meeste Russen in Zürich deelden de denkbeelden van Pjotr Lavrov, die de nadruk legde op het belang van propaganda, of van Michail Bakoenin, die een volksrevolutie voor onvermijdelijk hield. Bakoenin speelde ook een belangrijke rol in de internationale arbeidersbeweging en was daar in zijn dubbele kwaliteit van Rus en samenzweerder een voorwerp van kritiek geworden van de kant van Karl Marx en Friedrich Engels. Maar de combinatie van Rusland en geheime genootschappen werd vanuit het oosten gezien als betrekkelijk voor de hand liggend beschouwd, zoals Pjotr Tkatsjov (1844-1886) in reactie op een artikel van Engels uiteenzette. Tkatsjov, die van zijn verblijf aan de Petersburgse universiteit in 1861 tot zijn vlucht naar Zwitserland in 1873 ondergrondse revolutionaire activiteit had afgewisseld met gevangenschap, behoorde tot geen van beide Zürichse stromingen. Zijn ideeën, die hem de bijnaam van 'Russische Jacobijn' opleverden, hadden als kern een ideaal van gelijkheid, dat in Rusland alleen verwezenlijkt kon worden door een strak georganiseerde revolutionaire elite die de staatsmacht zou veroveren. Tkatsjovs latere reputatie is mede bepaald door zijn (door Albert Camus gepopulariseerde) jeugdige uitspraak dat werkelijke maatschappelijke vernieuwing pas te bereiken is door iedereen boven de vijfentwintig te likwideren.
Lees ook Tkatsjovs antwoord aan Engels (Pdf 1,52 Mb).
Bron: Peter Tcatschoff, Offener Brief an Herrn Friedrich Engels, Verfasser der Artikel 'Flüchtlings-Literaur' in Nr. 117 und 118 des 'Volksstaat', Jahrgang 1874, Zürich: Typographie der Tagwacht, 1874. (Signatuur: 1989/135).