Elsbeth Tijssen - Nagorno Karabach

Introductie

In 2005 was er in een stukje publiekstoegankelijke ruimte van het IISG een fototentoonstelling te zien. Het was werk van fotografe Elsbeth Tijssen over het dagelijks leven in Wit-Rusland. Ze lieten een simpel en rommelig leven zien. Maar om een of andere reden hadden ze voor mij een extra kwaliteit waarmee ze uitstegen boven de cliché's van de reportages over het Oost-Europees verval die we sinds 1989 veelvuldig gezien hebben. Wat dat extra is, is lastig precies te zeggen, maar het heeft te maken met de manier waarop de mensen zijn geportretteerd. Herkenbaar, duidelijk, sympathiek, concreet. Het IISG wilde Elsbeth Tijssen graag in de gelegenheid stellen meer van haar werk te laten zien in het programma 'Platform voor fotografie'. Michel Pellanders ging haar hierin vooraf. Gaf zijn werk een beeld van Mexico, voor de huidige presentatie is Elsbeth Tijssen naar het Oosten gegaan. Zij geeft hier een serie foto's gemaakt in Nagorno-Karabach. Dit land dat officieel niet erkend wordt, is een van de brokstukken die overschoten na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie. In het kader van deze inleiding moet het verhaal zeer beperkt gehouden worden en dat is moeilijk genoeg gezien de ingewikkelde geschiedenis van de regio.

Na de revolutie van 1917 zetten de communisten de Russische expansie in de Kaukasus voort. Toen Sovjet Rusland er eenmaal de baas was, werd er een uitgekiende verdeel en heers politiek gevoerd. De van oorsprong Georgische commissaris voor de nationaliteiten Stalin, scheurde de Armeense enclave Nagorno-Karabach af van Armenië en gaf het als zelfbesturende regio aan Azerbeidzjan. Het voegde een extra trauma toe aan toch al de door de Turkse massamoorden aangeslagen Armeniërs. In de Sovjet Armeense republiek was het beter over deze gebeurtenissen te zwijgen. De onderhuidse spanning liep wel op. Ook gevoed door het gevoel dat de Azeri's een bewuste bevolkingspolitiek volgden die ertoe moest leiden dat de zij de meerderheid in de regio zouden gaan vormen. Al drie jaar voordat de Sovjet-Unie in 1991 uit elkaar viel openbaarden de spanningen zich juist in deze regio. De eerste gewelddadigheden van een soort waar we nu helaas al meer dan 20 jaar mee vertrouwd zijn, vonden plaats in 1988 in de plaats Askeran. In februari van dat jaar raakten Azeris uit Agdam slaags met Armeniërs in Askeran. Vanaf dan nemen de gevechten toe en begint ook over en weer de etnische zuivering. Er volgde een proclamatie tot annexatie door Azerbeidzjan, er volgde een proclamatie van aansluiting bij Armenië en in 1991 leidde deze gebeurtenissen tot een volwassen oorlog. In deze oorlog waar Armenië Nagorno-Karabach steunde en Azerbeidzjan kon rekenen op de steun van Tsjetjeense en Afghaanse strijders en beide partijen gebruik maakten van Russische huurlingen, vielen tussen de 20.000 en 30.000 doden en raakten honderdduizenden ontheemd. In 1994 werd een staakt-het-vuren bereikt, dat ondanks vele incidenten nog steeds van kracht is. Verder is er niet veel beweging in de zaak. Het is een patstelling in een met mijnenvelden bezaaide uithoek van de Kaukasus. Nagorno-Karabach heeft zichzelf onafhankelijk verklaard. Het land wordt alleen gesteund door Armenië, onder andere via de Latsjien corridor die in de oorlog veroverd is. Maar officieel kan Armenië Nagorno-Karabach noch erkennen noch inlijven.
Azerbeidzjan heeft gebied verloren aan Nagorno-Karabach. Zij het minder, Nagorno-Karabach heeft gebied verloren aan Azerbeidzjan. Vier keer meer Azeris hebben huis en haard moeten verlaten dan Armeniërs. Armenië en Nagorno-Karabach lijden al sinds 1994 economische schade door de sluiting van de grenzen met Turkije en Azerbeidzjan. De oorlog tussen Georgië en Rusland in augustus van 2008 rond de niet-erkende staten Zuid-Ossetië en Abchazië heeft getoond hoe makkelijk en hoe snel dergelijke bevroren conflicten weer tot leven kunnen komen.

De foto's van Elsbeth Tijssen werpen een blik op het leven en de rituelen van de mensen in een niet-erkende, geïsoleerde staat in een bevroren conflict. Men moet vrezen dat de volgende keer dat namen als Stepanakert, Latsjien, Askeran, Agdam of Sjoesji de bulletins van de mondiale nieuwsbureaus halen, het is als het geweld toch weer is opgelaaid. Voor nu: laten de soldaten maar erewachten vormen, hoogwaardigheidsbekleders bloemen leggen en meisjes hun tijd verdromen op het centrale plein van de niet-erkende hoofdstad. Deze vreemde werkelijkheid is door Elsbeth Tijssen prachtig vastgelegd.

Huub Sanders, 17 februari 2009

In het laatste kwartaal van 2008 is er in de Nederlandse pers een aantal malen aandacht geweest voor Nagorno-Karabach:
- Er verscheen een artikel in Trouw (.pdf, 1,4Mb) van de hand van Jorie Horsthuis met foto's van Elsbeth Tijssen op 21 oktober 2008.
- Jorie Horsthuis en Elsbeth Tijssen publiceerden ook in De Groene Amsterdammer (.pdf, 192Kb) op 24 oktober 2008 een artikel over Nagorno Karabach.
Beide artikelen worden hier in pdf aangeboden. Met hartelijke dank aan Trouw en De Groene Amsterdammer voor de toestemming.
- Elsbeth Tijssen's reisgenote Jorie Horsthuis publiceerde een artikel over Nagorno-Karabach in Folia nr. 15 van 2008 (.pdf, 873 Kb).
- Tot slot publiceerde Olaf Tempelman een uitgebreide reportage onder de titel 'De heilige grond van Nagorno-Karabach' met foto's van Marco van Duyvendijk in De Volkskrant van 27 december 2008.