De moderniseringsbewegingen hadden een dwingend karakter, werden daarom door velen als repressief ervaren, en wekten zo van meet af aan tegenstand op. De daaruit voortkomende cyclus van verzet en onderdrukking kon meer of minder hevig zijn en korter of langer duren – van enkele jaren tot vele decennia, zoals Turkije laat zien. De weerstand kon bovendien uit heel verschillende hoeken komen. Naast politieke lagen doorgaans ook economische en culturele twistpunten voor het oprapen. Ze konden tot felle conflicten leiden, die Grieken en Turken, Turken en Armeniërs (137), of Turken, Arabieren en Koerden (136) tegenover elkaar plaatsten. Het protest kon zich ook primair richten op wat ervaren werd als een ernstige verwaarlozing van de sociale kwestie - het gemeenschappelijk argument van linkse politieke partijen en vakbonden in de regio (138).
Werd het politieke toneel lang geheel beheerst door modernisten en communisten, vooral sinds de stichting van de Islamitische Republiek Iran in 1979 (140-141) is een religieus geïnspireerd soort oppositiebeweging opgekomen in grote delen van de islamitische wereld, met inbegrip van Turkije (143). Uitingen hiervan zijn te vinden tot in de Centraal-Aziatische voormalige Sovjet-republieken (139). Met de Egyptische Moslim Broederschap als belangrijkste pionier (142) betreft het een breed scala van bewegingen die zich met een beroep op de traditie tegen de bestaande, als corrupt ervaren regimes keren en nu eens vooral de politiek dan meer het maatschappelijk leven bestrijken, nu eens vreedzaam, dan weer gewelddadig zijn. Hun verhouding met de modernisatieproblematiek is ambivalent of in ieder geval niet gemakkelijk in gangbare analytische schema’s te vatten. Hoewel ze vaak revivalistische kenmerken vertonen, hebben sommige groepen nieuwe symbolen omarmd, zoals in de Rushdie affaire en de aanslagen van 9/11. Ook in Nederland zijn er sporen van te vinden (144). Het IISG is sterk in deze bewegingen geïnteresseerd.
Modernisering en nationalisme gingen vanaf de negentiende eeuw hand in hand, met alle gevolgen van dien op plaatsen waar culturele minderheden en ‘volkeren zonder staat’ een eigen visie hadden. Plannen voor een zelfstandig Koerdistan strandden na de Eerste Wereldoorlog op het ontstaan van Atatürks Turkije, waarbinnen nu twee nationalismen tegenover elkaar kwamen te staan. Vanuit Koerdisch standpunt lag er bovendien ook nog grondgebied in Syrië, Irak en Iran, zoals deze kaart van de Socialistische Partij van Turks Koerdistan laat zien.
Het Ottomaanse Rijk met zijn vele nationaliteiten had zwaar te lijden onder de opkomst van het nationalisme. Na de Tanzimat, de hervormingen van midden-negentiende eeuw, die de Armeniërs grotere zelfstandigheid gaven, drongen deze aan op nog verdergaande autonomie. Door het verdrag van Berlijn (1878) werd de ‘Armeense kwestie’ na de Russisch-Turkse oorlog internationaal, en ontstond er een Armeense revolutionaire beweging. Dit leidde in 1894-1896 tot zware repressie tegen Armeniërs (die in 1915-1916 een nog zwaarder vervolg zou krijgen).
De oppositie tegen de modernisten kwam uit verschillende hoeken. In 1946 nam Turkije afscheid van de eenpartij-staat, maar daarmee was kritiek nog niet zomaar toegestaan. Dat ondervonden de redacteuren van het linkse satirische tijdschrift Marko Paşa, dat in dat jaar van start ging. Na het derde nummer werden Sabahattin Ali (1907-1948) en Aziz Nesin (1915-1995) gearresteerd. Na hun vrijlating werd Ali op zijn vlucht naar Bulgarije vermoord. Nesin verhuisde naar Bursa, waar hij het blad nog tot 1951 uitgaf.
De revolutie in Iran in 1979 gaf een grote impuls aan de verbreiding van islamitische alternatieven voor nationalisme en communisme. Het verzet tegen de modernistische shah Mohammad Reza Pahlavi (1919-1980) verbond aanvankelijk liberale en linkse groepen met islamitische, maar deze laatste slaagden erin de macht aan zich te trekken. Organisaties als die van de spoorwegarbeiders in Iran, die het blad Lokomotiv uitgaf (hier een nummer uit 1980), bekritiseerden het ‘sociale tekort’ van de nieuwe regering. Vakbonden in Europese zin werden echter verboden.
Het IISG poogt de verschillende politieke stromingen binnen Iran te documenteren. Ya-Lesarat al-Hossein (de Wrekers van Hoessein, het nummer is van 2 september 1999) is het weekblad van Ansar-e Hezbollah (de Helpers van de Partij van God), een van de meest orthodox-Khomeinistische organisaties in het land, die wel wordt gekenschetst als de paramilitaire arm van de minder gestructureerde Hezbollah-beweging. Leden van Hezbollah vormden tijdens de revolutie van 1979 en daarna ongeregelde eenheden die Khomeini’s tegenstanders intimideerden en instellingen zuiverden.
Ruhollah Khomeini (1900-1989) werd vanaf zijn terugkeer uit ballingschap in februari 1979 het gezicht van de revolutie en bleef ook na zijn dood de belangrijkste bron van legitimiteit voor de Iraanse leiders. Ondanks de grote verschillen ging zijn positie daardoor toch enigszins lijken op die van Atatürk in Turkije, met wie hij tevens het benadrukken van nationale eenheid en een voorkeur voor radicaal overheidsingrijpen gemeen had. Ook beider beeltenis was alomtegenwoordig.
Hoe ingewikkeld de relaties tussen islamisme, nationalisme en sociaal-economische hervormingen konden zijn, was al zichtbaar bij de Moslim Broederschap die in 1928 in Egypte werd gevormd door Hassan al-Banna (1906-1949), van wie hier een in 1991 onder de titel Risala te Caïro uitgegeven bundel politieke brieven te zien is. Hoewel Banna een herleving van de oorspronkelijke universele Islam nastreefde, benadrukte hij het sociale karakter daarvan en nam het welzijn van Egypte onmiskenbaar een bijzondere plaats in zijn denken in.
Sommige islamisten streefden naar de herleving van het Kalifaat, in 1924 door Atatürk afgeschaft, als gemeenschap van alle moslims. Een internationalistisch of pan-islamitisch doel kon echter uiteenlopende politieke betekenissen hebben. In de variant van Mohammed Metin Kaplan, de ‘Kalief van Keulen’, en zijn blad Ümmet-I Muhammed (de Natie van Mohammed) wordt de eerste stap erheen gevormd door de revolutionaire vestiging van een islamitisch bewind in Turkije. Kaplan werd in 2004 door Duitsland aan Turkije uitgeleverd en zit sindsdien gevangen.
Ook sommige islamisten in het Westen verwierpen de parlementaire democratie, bijvoorbeeld omdat deze een onderdeel vormde van een bredere scheiding van religie en politiek, of omdat moslims door politieke partijen zouden worden bedrogen. Zij riepen daarom soms op tot een boycot van verkiezingen, zoals in dit strooibiljet van de zogenaamde Hofstadgroep uit (waarschijnlijk) 2003. Deze voornamelijk uit Marokkanen bestaande groep werd ervan beschuldigd een ‘terroristische organisatie’ te zijn en is afwisselend veroordeeld en vrijgesproken. ‘Shirk’ staat voor ‘afgoderij’.