'Vrank en Vrij': geschiedenis

België bezet

10 mei 1940 was de datum waarop Hitler's troepen de grenzen van Nederland, België, Luxemburg en Frankrijk overschreden. De ongelijke strijd werd eerst door Nederland, veertien dagen later door België verloren. Met de overwinning op Frankrijk in juni vestigde Hitler zijn dictatuur in heel West-Europa. België kwam met Noord-Frankrijk onder Duits militair bestuur van generaal Alexander von Falkenhausen. Koning en opperbevelhebber Leopold III had zich met zijn troepen overgegeven en zat als krijgsgevangene vast in het kasteel van Laken. De burgerlijke vrijheden, waaronder een vrije pers, gingen voor de Belgen voor de tweede maal in de twintigste eeuw verloren.

Illegale pers

De snelle Duitse overwinning leidde aanvankelijk niet bepaald tot een sterke verzetsstemming. In de eerste maanden na de nederlaag hielden veel mensen rekening met een Duitse overwinning op Groot-Brittannië, of een vrede tussen de twee overgebleven in oorlog zijnde Europese grootmachten. Ook de 'correcte' houding van de Duitse soldaten, in tegenstelling tot wat de Belgen in de Eerste Wereldoorlog hadden moeten meemaken, dempte de wil tot verzet. De problematiek van een door Franstaligen gedomineerde Belgische eenheidsstaat dreef veel Vlamingen eerder in de richting van collaboratie.
Toch kwam dat verzet er wel, zij het eerst schuchter. Het organiseren van vluchtroutes voor neergeschoten geallieerde vliegers, sabotage in fabrieken en bedrijven, inlichtingenwerk en vervalsing van documenten waren vanaf de tweede helft van 1940 te zien. De illegale pers was een belangrijk onderdeel van dit verzet. Gewapend verzet werd vanaf 1943 belangrijk.

Er is in België een groot aantal illegale kranten uitgegeven. Er zijn 556 titels bekend, waarvan 415 Franstalig en 141 Nederlandstalig. Bij al die publicaties waren veel mensen betrokken. Een betrouwbare schatting stelt het aantal op 15.000. Bij dit verzetswerk werden grote verliezen geleden: dezelfde schatting gaat uit van 3.000 aanhoudingen en maar liefst 1.630 doden.
De belangrijkste functie van de illegale pers was het zichtbaar maken van de verzetshouding. Hier konden de eigen meningen over Hitlers 'Nieuwe Orde' in België worden weergegeven. Aan het bestaan van de illegale pers was duidelijk dat niet de hele wereld gelijkgeschakeld en collaborerend was. Daarmee was de sluikpers een belangrijk element in het hooghouden van het moreel. Een interessante titel uit de familie van illegale publicaties en meteen ook het vroegste in Vlaanderen in de Tweede Wereldoorlog gepubliceerde, is Het vrije Woord van oktober 1940, met als ondertitel 'verschijnt - tegen wil en dank van DEN BEZETTER - te Antwerpen en elders...'. Het blad werd gepubliceerd door de 'Onafhankelijke Patriottische Groep "Vrank en Vrij"'.

Henri Mandel

Het is opmerkelijk dat de belangrijkste leden van deze 'Onafhankelijke Patriottische Groep' vader en zoon Mandel waren. Vader Henri Mandel (1896-1953) was in het Oostenrijkse deel van Polen geboren in een orthodox Joods gezin. Hij emigreerde in 1913 naar België. Om inlijving in het Keizerlijk Oostenrijks leger te vermijden vluchtte hij in 1914 uit het bezette België naar het neutrale Nederland. In Den Haag kwam hij in contact met linkse, later communistische, jongeren. Hij ontmoette er ook andere gevluchte Duitse activisten zoals. Wilhelm Pieck, die na de Tweede Wereldoorlog de eerste president van de DDR zou worden. Met deze groep raakte Henri Mandel in 1917 betrokken bij de uitgave van Der Kampf met de niet mis te verstane ondertitel Revolutionär-sozialistisches Wochenblatt. Organ der deutschen Kampfgruppen in Holland. Toen het Duitse Keizerrijk ineenstortte en Duitsland in de greep van de revolutie verkeerde, vertrok hij enthousiast naar Berlijn om zijn bijdrage te kunnen leveren. Hij was betrokken bij de oprichting van de voorloper van het Tass nieuwsagentschap en leerde er Karl Radek, de afgezant van de Russische revolutionaire machthebbers kennen. De schokkende moorden op Rosa Luxemburg en Karl Liebknecht in 1919 deden hem naar Antwerpen terugkeren. Zoals zo velen met zijn achtergrond besloot hij in zijn levensonderhoud te voorzien door zich te richten op de diamanthandel. Hij was daarin zeer succesvol. Aan actieve politiek kwam Henri Mandel als diamantair niet meer toe.

Ernest Mandel

Henri trouwde met de oorspronkelijk uit Krakau afkomstige Joodse Rosa Mateles en in 1923 werd hun eerste zoon, Ernest geboren. In 1925 kwam de tweede zoon ter wereld, Michel. In het gezin Mandel was de vader in zaken, maar thuis draaide het om politiek, cultuur en literatuur. Dat zijn bibliotheek van 1400 titels, waarvan hij er na de oorlog nog 823 op een lijst wist te reproduceren, in 1942 door de Duitsers werd gestolen, zag hij als een misdaad bijna zo barbaars als de moorden en deportatie begaan door de Nazis. In 1930 trof de crisis ook Henri Mandels diamantbedrijf, dat ook al schade opliep door een grote interne diefstal. Mandel werd nu agent in verzekeringen en hypotheken en het gezin ging bescheidener wonen, aan de Cruyslei in Deurne.
Hier groeide Ernest op in een huis dat vaak het trefpunt was van radicale vluchtelingen uit Europa's in aantal toenemende spanningshaarden. De Spaanse burgeroorlog, maar vooral de Moskouse processen van 1936 schokten de Mandels. De veroordeling van Radek in het tweede Moskouse proces van 1937 gaf daar nog eens een persoonlijke tint aan. Henri Mandel was hierover, in de woorden van zijn zoon 'angry beyond description' en richtte een solidariteitscomité op. Daardoor kwam hij in contact met het Antwerpse Trotskisme. Bij al die activiteiten zat de jonge Ernest op de voorste rij en dat maakt het verklaarbaar dat hij in 1938, op vijftienjarige leeftijd tot de kleine Parti Socialiste Révolutionnaire (PSR) werd toegelaten.

De praktijk van de illegaliteit

De vonk die de Mandels en hun politieke vrienden in beweging zette, was het nieuws van de moord op Trotsky. Trotsky werd op 21 augustus 1940 in Mexico door een agent van de NKVD vermoord. Direct nadat het nieuws in Antwerpen bekend was, verzamelden zich een groepje mensen in Mandels huis. Nu vond men dat niet langer gezwegen kon worden en besloot men pamfletten, maar al gauw ook een tijdschrift, uit te gaan brengen. Dat werd Het Vrije Woord. In oktober 1940 verscheen het eerste nummer. Dit krantje werd op de Gestettner van Henri Mandel gestencild in een oplage van 3.000. Het werd verspreid in Antwerpen, Mechelen en Turnhout. Het blad werd meestal 's avonds verspreid in woonhuizen, winkels en kantoren. Daar kwamen postkantoren, treinen en trams nog bij.
Het blad groeide uit tot een behoorlijke organisatie. Zeker honderd mensen waren erbij betrokken, waarvan een kwart van Joodse afkomst was. Het blad was zich al snel bewust van het gevaar dat de Joden bedreigde. Al in het tweede nummer van november 1940 werd fel stelling genomen tegen de eerste verordeningen tegen de Joden en met vooruitziende blik gesteld: 'Deze verordeningen ... zijn slechts HET BEGIN, en de NAZI-BARBAREN kennen geen grenzen!'.

Het illegale werk was uiteraard niet zonder gevaar en Duitse politiediensten joegen voortdurend op schrijvers, drukkers en verspreiders. De groep zal extra de aandacht van de Duitse autoriteiten hebben gekregen vanwege het feit dat na de aanval op de Sovjet-Unie in juni 1941 een nummer in het Duits verscheen, speciaal voor de Wehrmacht-soldaten. Er volgden nog vier nummers in het Duits. Het Vrije Woord heeft het tot nr. 31, verschenen in augustus 1942, volgehouden. In die maand verlieten de Mandels Antwerpen en doken onder in Tervuren bij Brussel. Rosa en haar jongste zoon vertrokken naar een schuiladres in de Ardennen. Vader Henri bleef in de agglomeratie Brussel en zoon Ernest zwierf bij vrienden rond. Het trotskistische milieu in Brussel had nog nauwelijks verliezen geleden. Misschien was Ernest Mandel daarom wat onvoorzichtig toen hij op 4 december 1942 de Gestapo in de armen liep bij het huis van Camille Loots waar hij ondergedoken zat. Camille Loots was even daarvoor op dezelfde dag gearresteerd. Ernest kon op 5 januari 1943 uit de auto die hem vervoerde ontsnappen. Zijn vader en strijdmakkers hadden hem vrij weten te kopen.
Henri Mandel had in Brussel in de Keizer Karelstraat met hulp van Marcel Devlieghere een riant huis weten te betrekken. Hier was als camouflage Devlieghere's agentschap van de Belgische Maatschappij van Algemene Verzekeringen bijzonder nuttig. In de kelder van dit huis konden nieuwe activiteiten worden ontplooid.

Vrank en Vrij

Vanuit de Keizer Karelstraat in Brussel werden maar liefst twee nieuwe illegale bladen uitgegeven: Vrank en Vrij (met een gemiddelde oplage van 4.300) en Das Freie Wort (gemiddelde oplage 4.000). Het eerste blad zette de traditie van Het Vrije Woord als verzetsblad in het Nederlands voort. Het tweede blad was speciaal gericht op Duitse soldaten.
Voor Das Freie Wort hadden de makers voor de verspreiding zelfs twee Duitse soldaten weten te strikken, Heinrich en Joseph. Beide waren oorspronkelijk sociaaldemocraten en bereid deze gevaarlijke diensten te leveren. Joseph bijvoorbeeld werkte op de 'Feldpost' te Brussel. Daar vouwde hij Das Freie Wort bij, in 'Feldpostbrieven' aan Duiste soldaten aan alle fronten. Voorafgaand aan het tijdschrift Das Freie Wort heeft de groep een pamflet met dezelfde titel uitgegeven. Dat verscheen van december 1942 tot september 1943. Hierin verzorgde Ernest Mandel de rubriek 'Deutsche Dichter sprechen zu euch' waarin hij, de ruimte was beperkt, citeerde uit vrijheidslievende gedichten van bijvoorbeeld Schiller of Herwegh ("Kein Zensor fällt der Wahrheit in die Zügel, Er hat nur Federn, doch der Wahrheit Flügel").
Opmerkelijk is ook de verwijzing naar de moord op honderdduizenden onschuldige burgers, Polen, Russen en Joden in het 'sondernummer' van september 1943. De publicatie wijst de Duitse soldaten erop dat zij medeverantwoordelijk zijn, als zij zich er niet concreet tegen verzetten, ook al zijn de moorden gepleegd door de 'Hitler-soldateska'.
Vrank en Vrij en Das Freie Wort, het eerste vanaf mei 1943, het tweede vanaf november 1943, zijn onafgebroken maandelijks verschenen tot vlak voor België's bevrijding in september 1944. Bij de verspreiding van trotskistische pamfletten in Seraing werd Ernest Mandel op 29 maart 1944 voor de tweede maal gearresteerd. Het mag een wonder heten dat hij de gevangenissen en concentratiekampen heeft overleefd. In maart 1945 werd hij door het Amerikaanse leger in opmars in Duitsland bevrijd.

Na de oorlog

De productie van drie illegale bladen door de 'Onafhankelijke Patriottische Groep "Vrank en Vrij"' is een uitzonderlijke prestatie, geleverd ondanks de grote risico's. In een overzicht uit 1950 opgesteld door kolonel Lejeune (met de goedkeuring van Henri Mandel) worden vier omgekomen medewerkers opgesomd: Hubert de Hunter, Cécile Piller, "Helene" en "Martin" (archief Henri Mandel nr. 33). Henri Mandel was zich van het belang van deze prestatie zeer bewust. Hij doneerde direct in september 1944 de jaargangen aan het Belgische parlement, aan de senaat, aan de stad Antwerpen, de Persbond en de Britse Ambassade. Camille Huysmans, dan burgemeester van het pas bevrijde Antwerpen, schreef op 25 september 1944 een bedankje en prees in het bijzonder de Duitse uitgave (archief Henri Mandel nr.25). De publicaties van de groep namen een prominente plaats in op de in december 1944 in Brussel gehouden tentoonstelling over de illegale pers.
Het bijzondere is ook dat de twee Nederlandstalige bladen zichtbaar hun best deden 'onafhankelijk' en 'patriottisch' te zijn, terwijl de trotskisten de dominante politieke stroming vormden binnen de groep. De consequente lijn in het Duitstalige blad doet de politieke voorkeur wel vermoeden. Duitse soldaten werden systematisch onderscheiden van de 'Hitler-clique' of het 'Nazi-Regime' en opgeroepen dit regime niet meer te volgen. Hier uitte zich de internationalistische opvatting dat soldaten ook maar arbeiders in uniform zijn. In Nederland was Sneevliet een van de weinigen die zich in zijn ondergrondse publicaties direct richtte tot Duitse soldaten. Ernest Mandel stelde dat hij de Duitse gevangenschap heeft overleefd door contact te leggen met Duitse bewakers die maar al te vaak heimelijk linkse politieke voorkeuren koesterden.
Het is bij dit alles enigszins ironisch te beseffen dat het eerste Nederlandstalige, algemene, patriottische verzetsblad in Vlaanderen gemaakt en volgeschreven werd door een onafhankelijk-socialistische Poolse Jood die in de jaren dat hij met gevaar voor eigen leven zijn Gestettner liet ratelen, niet in het bezit was van een Belgisch paspoort. De Belgische nationaliteit verkreeg Henri Mandel uiteindelijk op 18 oktober 1950 na een tamelijk intensieve correspondentie met een terughoudende bureaucratie.

Relevante IISG archieven

• Archief Henri Mandel
• Archief Ernest Mandel

Literatuur

• Jan Willem Stutje, 'Ernst Mandels kleine oorlog : revolutionaire socialisten in bezettingstijd, 1940-1945', Bijdragen tot de Eigentijdse Geschiedenis 2003 12
• Jan Willem Stutje, Ernest Mandel : rebel tussen droom en daad 1923-1995 (Antwerpen [etc.]: Houtekiet [etc.], 2007)
• T.Ali, 'The luck of a crazy youth. Ernest Mandel interviewed by Tariq Ali', in: Gilbert Achgar, The legacy of Ernest Mandel (London: Verso; 1999) 217-224.
• Lieven Saerens, Vreemdelingen in een wereldstad : een geschiedenis van Antwerpen en zijn joodse bevolking (1880-1944) (Tielt: Lannoo, 2000)
• J. Gotovich, 'Het beeld van de klandestine pers in 1940', Bijdragen tot de Geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog 3, no. 2 (1972): 113-156.
• Onder inventarisnummer 80 van het archief Henri Mandel bevindt zich de collectie clandestiene bladen van "Vrank en Vrij".