Socialistische ex librissen
Introductie
Het ex libris, eigendomsmerk in een boek of manuscript, is zowel gebruiksdrukwerk als kunstvoorwerp. Als kunstwerk is het de individuele expressie van de ontwerper, maar het drukt ook iets uit over de persoon van de bezitter. Voor de kunstenaar was het ontwerpen van ex libris een plezierige bijzaak bij zijn of haar eigenlijke werk, een soort cadeautje. Ontwerper en boekbezitter waren dan ook meestal al lang bevriend of bekend met elkaar.
In de Nederlandse arbeidersbeweging verscheen het ex libris pas in de vroege twintigste eeuw. Aanvankelijk konden alleen de 'voormannen' zich een boekcollectie met een ex libris veroorloven. In de jaren '30 maakten uitgeverijen als De Wereldbibliotheek en De Arbeiderspers ook voor de 'gewone man' boekbezit mogelijk en daarmee werd het ex libris ook in bredere kring geïntroduceerd. Deze ex librissen uit de arbeidersbeweging zeggen niet zo veel over de persoonlijke eigenschappen van de boekbezitter, behalve soms een hint naar diens naam: een wolf voor Sam de Wolff, een haan voor Albert Hahn. In plaats daarvan verbeelden ze in symbolentaal de hoop op een betere toekomst, de kracht van collectiviteit, en het onvoorwaardelijk deel uitmaken van de socialistische beweging.
De beeldtaal van de vroege Nederlandse arbeidersbeweging was geladen met symbolen. Vlammen, opgaande zonnen, vrijheidsgodinnen en gebalde vuisten sierden de posters, politieke prenten, boekomslagen en andere voortbrengselen van Nederlandse socialistische cultuur. Symbolen brachten een boodschap die ook zonder woorden voor iedereen helder moest zijn. Na 1940 is dit repertoire van socialistische symboliek vrijwel geheel verdwenen.
In de hier gepresenteerde ex librissen uit de periode 1905-1940 zijn verschillende stijlen te zien: Jugendstil of Art Nouveau, gevolgd door Nieuwe Zakelijkheid. De natuurgebonden vormen van de Jugendstil met zijn slingerende bladen, vlammen en golven maken plaats voor de versoberde lijnbewegingen en vlakvormen van de Nieuwe Zakelijkheid, de vormgevingsstijl die begin jaren '20 uit Duitsland kwam.
In het werk van de voornaamste grafisch vormgever van de sociaaldemocratie, Fré Cohen, is deze wending goed te zien. Het ontwerpen van ex librissen was een favoriete bezigheid van Cohen. Haar oudere collega Albert Hahn, die vooral als politieke tekenaar bekend werd, was sterk beïnvloed door de Jugendstil. De communistische kunstenaar Chris Beekman, keerde na een abstracte periode als vertegenwoordiger van De Stijl weer terug naar de figuratieve kunst. De combinatie grafische kunst en socialisme maakte de eerste helft van de twintigste eeuw tot een bloeiperiode van socialistische symboliek.
Tekst: Margreet Schrevel