Zoektocht naar Slovenen in Nederland
Introductie
Foto: Elfriede Bril
Deze webtentoonstelling toont een selectie van foto's zoals die tussen 2004 en 2009 door journaliste Milena Mulders bij elkaar zijn gebracht tijdens haar zoektocht naar het verhaal van haar Sloveense moeder (Ljubečna 1943 - Brunssum 1997) en andere Slovenen in Nederland. De foto's komen uit verenigingsarchieven en privéalbums. Meer dan 100 foto's uit de collectie zijn opgenomen in het boek Met de buik het brood achterna. Mijn Sloveense geschiedenis, dat op 14 februari 2009 verscheen bij uitgeverij Aksant. Alle foto's komen online beschikbaar op de HBM-website.
Achtergronden
De eerste Slovenen in Nederland bezaten niet de Sloveense of de Joegoslavische nationaliteit, maar de Oostenrijkse. Dat komt omdat de meeste Sloveenssprekenden tot 1918 in het Oostenrijkse deel van de Oostenrijks-Hongaarse Dubbelmonarchie woonden. Ze leefden er in de 'provincies' Krain, in het zuiden van Stiermarken, langs de zuidrand van Karinthië en in de districten Görz en Triëst in de provincie Küstenland. Ook woonden ze binnen het oostelijk aangrenzende Hongaarse deel en in het westelijk aangrenzende deel van Italië.
De migratie vanuit dit gebied is gedocumenteerd vanaf de middeleeuwen, maar nam pas in de tweede helft van de 19e eeuw serieuze vormen aan. De trek ging toen vooral naar de Verenigde Staten. Voor de Eerste Wereldoorlog vormde Duitsland het tweede belangrijke bestemmingsland. Een grote mijnwerkersstaking in 1905 vormde een directe aanleiding voor de komst van de Slovenen naar Nederland.
Vestiging
De eerste Slovenen in Nederland vestigden zich in Kerkrade. Ze hadden de Oostenrijkse (vanaf 1918 de Joegoslavische) nationaliteit en gingen aan het werk in de Domaniale Mijn in Kerkrade. Zij arriveerden doorgaans op de bonnefooi, maar tussen 1926 en 1931 werden zij ook actief geworven. Hun aanwezigheid bereikte in 1929 een hoogtepunt. Naar schatting 4.000 Slovenen leefden toen verspreid over 29 Limburgse gemeentes. De mijnen waren hun belangrijkste werkgever.
Het van oorsprong agrarische Zuid-Limburg waar de Slovenen terechtkwamen, vormde een industriegebied in opkomst. Er was werk in overvloed en de verdiensten waren goed, maar er was ook sprake van acute woningnood. Om dit op te lossen, werden door de mijnen met behulp van de kerk in een razend tempo nieuwe woonwijken (koloniën) aangelegd en gezellenhuizen gebouwd. Buitenlanders leken echter bij voorkeur te kiezen voor het systeem van kostgangers, waar ze vaak samen met familieleden en bekenden konden inwonen.
Verenigingen
Slovenen van het eerste uur waren in alles op elkaar aangewezen. Zowel voor tips over wonen en werk, om verhalen kwijt te kunnen en om gevoelens van heimwee te delen. De mannen zochten elkaar op in de vele cafés die de Mijnstreek telde - de ontmoetingsplek bij uitstek. Toch ontstond na verloop van tijd de behoefte zich te organiseren en samen te zingen of muziek te maken. De allereerste vereniging waar Slovenen lid van waren, stamt nog van voor de Eerste Wereldoorlog en heette 'Oostenrijkse muziekvereniging'.
De eerste échte Sloveense vereniging werd in 1926 in Brunssum opgericht en vernoemd naar de patroonheilige van de mijnwerkers, de Heilige Barbara. Daarna volgden vergelijkbare initiatieven in zeven andere gemeenten waar zich Slovenen hadden gevestigd. Behalve deze St. Barbaraverenigingen waren er initiatieven voor muziek (tamburica), zang (het zangkoor Zvon) en dans. Ook waren er groepjes Sloveense communisten actief, die in de crisis van de jaren dertig als eerste uitgezet werden.
Oorlog
Als gevolg van gedwongen ontslagen tijdens de crisis in de jaren dertig werd de Sloveense gemeenschap in Limburg tot de helft teruggebracht. Vrijgezellen en 'probleemgevallen' werden als eerste op de trein gezet. Tijdens de Tweede Wereldoorlog moesten Slovenen zich melden bij Duitse instanties. Zij moesten toetreden tot Duitse (en Italiaanse) organisaties of zich aansluiten bij de Waffen SS of de Schutztruppen - met als bestemming het Oostfront. Alleen de sterksten bleken in staat hun rug recht te houden. Slovenen bleven verder neutraal, maar zaten ook in het verzet.
Na de oorlog kwamen de Katholieke Slovenen in Limburg opnieuw onder druk te staan, nu van de communisten die in het vaderland met geweld de macht hadden gegrepen. In 1947 keerden zo'n 200 Limburgse Slovenen georganiseerd terug naar 'huis'.
Blijven
Het transport van 1947 luidde een nieuwe fase in voor de in Limburg achtergebleven Slovenen. De mensen die toen niet terugkeerden, zouden voorgoed in Nederland blijven. De jaren na de oorlog stonden in het teken van een felle strijd tussen de kerkelijke autoriteiten en het Joegoslavische gezantschap in Den Haag. Uiteindelijk werd het vooroorlogse Katholieke verenigingsleven volledig in ere hersteld.
Terwijl de meningen over Tito aanvankelijk verdeeld waren, won hij sympathie toen hij zich in de Koude Oorlog steeds onafhankelijker opstelde tegenover Rusland. De president streefde met succes naar het ontwikkelen van een 'Derde Weg'. Dat was ook van invloed op de houding van Slovenen in de Mijnstreek ten opzichte van het oude vaderland. Zeker toen het reizen van en naar Slovenië langzamerhand gemakkelijker werd. Ook culturele verenigingen kregen daardoor de kans om in Slovenië op te treden, en omgekeerd traden populaire Sloveense orkesten in Nederland op. Door zulke uitwisselingsprogramma's kreeg niet alleen het verenigingsleven in Zuid-Limburg een enorme boost, de Sloveense gemeenschap veroverde zo ook een vaste plek in de Limburgse samenleving.
Slovenen anno nu
In 1991 werd Slovenië na een tiendaagse oorlog onafhankelijk. De Sloveense gemeenschap voelde zich van begin af aan nauw verbonden met de Joegoslavische vluchtelingen, maar hield zich ten aanzien van politiek over het geheel genomen op de vlakte. Wat de Limburgse gemeenschap misschien nog wel meer heeft geraakt dan de Sloveense onafhankelijkheid, was de opheffing van de laatste St. Barbaravereniging in 2001. Hiermee kwam er voorgoed een einde aan het tijdperk van de Sloveense pioniers.
In 2009 zijn er nog twee Sloveense verenigingen actief in de Mijnstreek: de dansgroep Folklorna Skupina Nizozemska en Zvon, het Sloveense zangkoor dat dit jaar maar liefst 80 jaar bestaat.
Collectie Sloveense arbeidsmigranten
Behalve foto's bracht Milena Mulders tussen 2004 en 2009 de collectie Sloveense arbeidsmigranten in Limburg bijeen. De collectie bevat onder meer verenigingsarchieven, materiaal uit Sloveense archieven en verschillende periodieken. Ook het onderzoeksmateriaal van Milena Mulders evenals het materiaal van Paul Brassé en Willem van Schelven (ten behoeve van hun onderzoek naar het assimilatieproces van de vooroorlogse immigranten in 1979-1980) is opgenomen in de collectie. De collectie is te raadplegen via de online publiekscatalogus van het IISG.
Tentoonstelling
Het boek Met de buik het brood achterna. Mijn Sloveense geschiedenis werd op 14 februari gepresenteerd in het Limburgs Museum in Venlo in het kader van het project Kleur Bekennen, waarmee het Limburgs Museum de komende jaren de migratiegeschiedenis van Limburg onderzoekt en presenteert. Speciaal voor de gelegenheid was een kleine tentoonstelling over de geschiedenis van de Slovenen in Limburg ingericht, die van 14 februari tot 8 maart 2009 in het Limburgs Museum te zien was.
De tentoonstelling Met de buik het brood achterna was in 2009 van 9 juni tot en met 30 augustus te zien in de Rijckheyt, het centrum voor regionale geschiedenis in Heerlen, van 1 september tot en met 30 september 2009 in BiblioNova in Sittard en tenslotte van 7 december tot eind janauri 2010 in Amsterdam in het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis.
Interviews en literatuur
Een interview met Milena Mulders naar aanleiding van haar boek is te beluisteren via http://geschiedenis.vpro.nl/artikelen/41514962/ (Datum uitzending OVT / VPRO: 15 februari 2009)
Bekijk ook de uitzending van de Tafel van Babel van MTNL. Met Milena Mulders en Daniela Tasca (De Spaghettiflat - Little Italy in de polder): http://player.omroep.nl/?aflID=9568679
Op 14 juli 2009 zond de Lokale Omroep Onderbanken LOO-tv een interview met Milena Mulders uit: http://www.loo-tv.nl/internet/nl/html/algemeen/nieuws/nieuws.pshe
Het artikel 'Sloveense migranten in de Limburgse mijnstreek: verenigingsleven en internationale politiek' van Milena Mulders is te lezen in het Jaarboek 2009 van het Sociaal Historisch Centrum Limburg, p.71 t/m 100.